Bireysel Emeklilik Sistemi (BES) nedir? Avantajları nelerdir?
Bireysel Emeklilik Sistemi ya da yaygın olarak bilinen kısa adıyla BES, yapılan birikimlerin devlet katkısıyla desteklendiği, mevcut yaşam standartlarının gelecekte de sürdürülmesine imkanı tanıyan özel bir emeklilik sistemidir. 1 Ocak 2017 tarihi ile yürürlüğe giren, 45 yaşın altındaki Sosyal Sigortalar Kurumu (4A) ile Emekli Sandığı’na (4C) bağlı mevcut çalışanların ve yeni işe başlayanların BES'e katılmasına olanak veren bir tasarruf ve yatırım sistemidir. OKS, gönüllü BES’te olduğu gibi tasarrufların toplanması, değerlendirilmesi ve kişiye toplu para ya da maaş ödenmesi esasına dayanır. 1 Ocak 2019 tarihinden itibaren ise çalışan sayısı 5 ve üzerinde olan tüm iş yerleri sisteme otomatik olarak dahil edilmektedir. Ancak BES'te olduğu gibi sistemden ayrılış hakkı sunulmaktadır. Gönüllü BES’in altyapısını kullanan OKS için BES’inkine benzer kurallar uygulanmaktadır. Ancak bu iki sistemin bazı ortak noktaları olsa da, birbirinden ayrıldığı temel noktalar vardır. BES sistemine herkes gönüllü olarak katılabilirken, Otomatik Katılım Sistemi’ne yasa gereği çalışan sayısı 5 ve üzerinde olan bir işverene bağlı olarak çalışanlar zorunlu olarak katılır. BES sistemine T.C. vatandaşı olmayan kişilerde katılım sağlayabilirken, Otomatik Katılım Sistemi’ne ise sadece T.C. vatandaşları ve vatandaşlığı olmayıp mavi kartı olan çalışanlar katılım sağlayabilir. Devlet katkısı BES sisteminde hesaplara nakden yansıtılırken, OKS’de hak kazanılıncaya kadar taahhüt bazında kişisel hesaplara kayden yansıtılır ve hak kazanılan tutarların hesabına hak kazanma oranına göre ödemesi gerçekleştirilir. Katkı payı tutarı BES’te planda belirtilen tutar kadar ya da üzerindeki herhangi bir tutar olabilirken, OKS’de prime esas kazancın %3'ü katkı payı tutarı olarak yansıtılır. BES’te emeklilik yatırım fonları türüne göre belirlenen, fon net varlık değerinin yıllık %1,09‘u ile %2,28’i arasında değişen azami fon toplam gider kesintisi oranı alınırken, OKS’de toplam gider kesintisi oranı fon net varlık değerinin yıllık %1,09'udur. Ayrıca, OKS’de cayma hakkı kullanılmazsa devlet katkısına ek olarak bir kereye özel 1.000 TL’lik destek alınır. Sistemde en az 10 yıl kalınır ve birikim maaş olarak alınmaya karar verilirse ayrıca devlet, toplam birikimin %5’i kadar daha bir katkı sağlar.
Bazı bireyler, mevcut emeklilik sistemindeki riskleri en aza indirmek ve Bireysel Emeklilik Sistemi’nde sağlanan katma değerlerden faydalanabilmek için sisteme dahil olmayı istemektedir.
Bu sisteme giriş yapmadan önce bilinmesi gereken “Bireysel Emeklilik Sistemi (BES) nedir?”, “Bireysel Emeklilik Sistemi’nin amacı nedir?”, “Bireysel Emeklilik Sistemi nasıl işler?”, "Otomatik Katılım Sistemi (OKS) nedir?", "BES ile OKS arasındaki farklar nelerdir?", “Fon türleri nelerdir?”, “BES’e nasıl katılabilirim?”, “BES katılımcılarının hakları nelerdir?”, “BES’in avantajları nelerdir?”, “BES’in dezavantajları nelerdir?” gibi soruların cevabı için yazımızı okumaya devam edebilirsiniz.
Bireysel Emeklilik Sistemi (BES), konforlu bir emeklilik hayatı sürdürmeyi hedefleyen kişilerin birikim yapmalarını kolaylaştıran ve bu birikimlerin gelecekte katma değerli olarak kullanılmasına imkan tanıyan özel bir emeklilik sistemidir.
İlk defa 28 Mart 2001 tarihinde tanıtılan bu sistem, 4632 sayılı Bireysel Emeklilik Tasarruf ve Yatırım Sistemi Kanunu uyarınca 7 Ekim 2001 tarihinde yürürlüğe girmiştir. 27 Ekim 2003 tarihinde ise ilk emeklilik planları onaylanarak sistem faaliyete geçmiştir.
Ancak bu sistem, Sosyal Güvenlik Kurumu tarafından sağlanan sağlık veya diğer hizmetleri sunmamaktadır. Bu sebeple BES, devlet katkısı ile desteklenen ve gelecekte mevcut yaşam standardını korumak için birikim yapılmasına olanak tanıyan Sosyal Güvenlik Sistemi’ni tamamlayan bir sistem olarak tanımlanır.
BES'in temel amacı, katılımcıların düzenli tasarruflarını uzun vadeli yatırıma dönüştürerek emeklilik dönemlerinde de yaşam standartlarını korumalarını sağlamaktır. Bu sisteme aktarılan tüm tasarruflar, uzman portföy yöneticileri tarafından yönetilen fonlarda değerlendirilir. Bu fonlar uzun vadeli yatırımlarda en yüksek getiriyi sağlayacak şekilde tasarlanmıştır.
Bireyler, sosyal güvenlik sistemi tarafından sağlanan emeklilik gelirine ek olarak farklı bir kaynak yaratabilmek amacıyla bu sisteme gönüllü olarak katılır.
Devlet ise, tasarruflarını uzun vadeli yatırıma yönlendirmeyi amaçlayan bireylere sunduğu devlet katkısı imkanıyla genel ekonomiyi desteklemeyi amaçlar.
Böylelikle bu sistemle ekonomi için uzun vadeli kaynak yaratılması ve istihdam artışına katkı sunulması da hedeflenir.
Bu sistem içinde bireyler, emeklilik şirketlerinin sunduğu farklı planlarla tasarruf tercihlerine uygun olarak yaptıkları birikimleri, belirledikleri periyodik aralıklarla sisteme aktarır.
Bireyler gerekli emeklilik şartlarını yerine getirdiği durumda da sistemden ödeme almaya hak kazanır. Burada ödemelerin tek seferde alınması mümkün olacağı gibi periyodik aralıklarla da ödeme almak mümkündür. Hatta ödemenin bir kısmını toplu olarak, diğer kısmını ise maaş gibi düzenli olarak alınması da farklı bir seçenektir.
Ancak, her finansal sistemde olduğu gibi Bireysel Emeklilik Sistemi’nin de işleyebilmesi için finansal kaynaklara ihtiyaç duyulur. Bireysel Emeklilik Sistemi’nin finansmanını sağlayan kaynaklar her bir katılımcının ödediği katkı payları ile emeklilik şirketlerince yapılan kesintilerdir. Yasal açıdan tanımlanmış olan kesintiler ise giriş aidatı, yönetim gider kesintisi ve fon işletim gider kesintisidir.
Emeklilik sözleşmesince emeklilik şirketlerine bireylerin ödediği tasarruf tutarlarına katkı payı denir. Çalışan çalışmayan herkes katkı payı ödeyerek Bireysel Emeklilik Sistemi’ne dahil olup emekli olabilirken, işverenler de çalışanlarının dahil olduğu bireysel emeklilik planına katkıda bulunabilir.
Sistem gönüllülük esasına göre çalışmakla birlikte sisteme dahil olan katılımcılar katkı payı ödemek zorundadır. Emeklilik sözleşmesi ile katılımcı tarafından emeklilik planında ödemek istediği katkı payı tutarı belirlenir. Ödemenin en az belirlenen tutar kadar yapılması zorunlu olmakla birlikte isterse katılımcı belirlediği tutarın üzerinde de katkı payı ödemesi yapabilir.
Katılımcıların ilk defa Bireysel Emeklilik Sistemi’ne dahil olması ya da yeni bir şirket ile sözleşme imzalaması sırasında talep edilen bir ücrettir. Bu aidat katılımcıdan, sponsordan veya işverenden tahsil edilebilir. Giriş aidatları ayrıca, peşin olarak ödenmek zorunda değildir. Taksitler halinde sistemden çıkış tarihine kadar da ödemesi gerçekleştirilebilir. Aynı zamanda giriş aidatı alıp almamak emeklilik şirketinin inisiyatifine bırakılmıştır. Bu sebeple, emeklilik şirketleri faaliyetlerini sürdürmek için giriş aidatlarına belirlenen belirli bir miktarda indirim yapabilir ya da giriş aidatını hiç almayabilir. Ayrıca, aynı şirkette birden fazla sözleşmenin olması durumunda sadece ilk sözleşme için giriş aidatı tahsil edilir.
Vadesinde ödenmeyen katkı payının ödeme tarihini takip eden üç ay içinde, ilgili hesaba herhangi bir ödeme yapılmaması durumunda, ara verme süresi boyunca katılımcının birikiminden kesinti tahsil edilir.
Emeklilik şirketlerinin yönettiği fon hizmetleri nedeniyle ilgili gider ve masrafların karşılanmasına yönelik aldığı operasyonel ücretlerdir. Fona ilişkin giderlerin karşılanması için fondan yapılan kesintiler de dâhil olmak üzere fon grubu bazında belirtilen azami oranları aşmayacak şekilde fon iç tüzüğünde belirlenen oranlar tahsil edilir. Bireysel emeklilik hesaplarında biriken toplam tutar üzerinden günlük olarak alınır. Ayrıca fonun türüne göre değişen operasyon ücretinde bir tavan limit vardır.
Emeklilik Yatırım Fonu, şirket tarafından emeklilik sözleşmesi çerçevesinde alınan katkı paylarının işletilmesi amacıyla oluşturulan fonlardır. Emeklilik yatırım fonlarındaki birikimler uzman fon yöneticilerince yönetilmektedir. Fon yöneticileri fonları yönetirken yatırım stratejilerini uzun vadeli bir şekilde oluşturur.
Bireysel Emeklilik Sistemi’nde ise, katılımcılara faizsiz ve faizli fon tercihleri sunulur. Emeklilik yatırım fonlarına ait türler, içerisinde bulunan yatırım araçları doğrultusunda saptanır. Katılımcılar risk-getiri beklentileri doğrultusunda istedikleri fonları seçebilir, birikimlerini istediği oranlarda seçeceği fonlara dağıtabilir.
Başlıca fon türleri ise şunlardır:
Yatırıma konu olan varlıklardan sağlanacak temettü, faiz ve kira sertifikası gelirleri göz önüne alınarak belirlenen fon türleri bu grupta yer alır. Gelir fonları temel olarak yüksek temettü getiren hisse senetlerine, devlet tahvillerine, mevduat sertifikalarına, şirket tahvillerine, para piyasası araçlarına ve tahvillere yatırım yaparak yatırımcılar için düzenli gelir elde etmeye odaklanır.
Ağırlıklı olarak yatırıma konu varlıklardan sağlanacak sermaye kazançlarının belirlendiği fon türleri bu grupta yer alır. Çoğu büyüme fonu, daha yüksek potansiyel sermaye kazancı sunar, ancak genellikle ortalamanın üzerinde risk taşır.
Para piyasası fonu oldukça likit, kısa vadeli araçlara yatırım yapan bir tür yatırım fonudur. Bu enstrümanlar arasında nakit, nakit benzeri menkul kıymetler ve yüksek kredi notuna sahip kısa vadeli borca dayalı menkul kıymetler (Hazine bonoları gibi) bulunur. Para piyasası fonları, yatırımcılara çok düşük bir risk seviyesi ile yüksek likidite sunmayı amaçlamaktadır.
Fon portföyünün en az %80’i altın ve diğer kıymetli madenler ile bunlara dayalı varlıklardan oluşturulan fonlar bu grupta yer alır. Ağırlıklı olarak veya münhasıran altın veya diğer değerli metallerle ilgili menkul kıymetlere yatırım yapan bir yatırım fonu tipidir.
Fon portföyüne belirli sektör ve endeksler bazında yatırım yapan fonlar bu grupta yer alır. Sektör yatırım fonları olarak da adlandırılan ihtisaslaşmış fonlar, yatırımlarını örneğin biyoteknoloji, doğal kaynaklar, sanayi, kamu hizmetleri veya bankacılık gibi bir sektör veya endekse yoğunlaştırır.
Portföyünün en az %80’ini yatırım fonlarının ve borsa yatırım fonlarının katılma paylarına yatıran fonlar bu grupta yer alır.
Katılımcılar adına ödenen devlet katkılarının yatırıma yönlendirilmesi amacıyla kurulan şartları Kurul tarafından belirlenen fon çeşididir.
Yukarıdaki fon türlerine girmeyen fonlar bu grupta yer alır.
Seçilen bireysel emeklilik şirketlerinden bir emeklilik planı alarak BES'e giriş yapılır.
Emeklilik şirketi, sisteme giriş kararını etkileyebilecek her türlü konuda bilgi verdikten sonra emeklilik beklentilerine, gelir düzeyine ve katılımcının yaşına uygun bir emeklilik planı sunar. Katılımcının teklifi kabul etmesi, belgeleri usulüne uygun olarak imzalaması ya da elektronik araçlarla tamamlaması halinde bireysel emeklilik sözleşmesi imzalanmış olur.
Bu emeklilik planına göre yapılacak katkı payı ödemeleri, varsa planda belirlenen kesintilerden sonra emeklilik yatırım fonlarında değerlendirilir. Risk ve getiri tercihlerine göre birikimlerin hangi fonlarda değerlendirileceğine ise katılımcılar kendileri karar verir. Fon dağılım tercihi yapılmaması durumunda ise birikimler emeklilik planına uygun olarak standart bir fonda değerlendirilir.
Yönetilen varlıklar ise İstanbul Takas ve Saklama Bankası A.Ş. tarafından saklanır. Birikimler böylelikle, emeklilik şirketinin sunduğu platformlardan ya da İstanbul Takas ve Saklama Bankası A.Ş.'den anlık olarak takip edilebilir.
Katılımcılar, Emeklilik Sistemi (BES) sözleşmesinin başlangıcından itibaren ilk 2 ay içerisinde sözleşmeden cayabilir. Bireysel emeklilik sisteminde cayma durumunda yapılan tüm ödemeler 10 iş günü içerisinde geri iade edilir.
Sözleşmenin yürürlük tarihinden en az 2 yıl sonra başka bir emeklilik şirketine aktarım yapılabilir. Değişiklik yapılan emeklilik şirketinden memnun kalınmaması durumunda 1 yıl sonra tüm birikimler ve devlet katkıları başka bir emeklilik şirketine aktarılabilir.
Emeklilik sözleşmesinin uygulanmasına ilişkin tüm detayları içeren emeklilik planı yılda en fazla 4 kez değiştirilebilir.
Birikimlerin ve katkı paylarının yatırıma yönlendirildiği fonlar veya fonlar arasındaki dağılım yılda 12 kez değiştirilebilir.
Katılımcılar katkı payı ödemelerine diledikleri zaman ara verebilir. Ancak ara verme durumunda kesintilerin yapılabileceği unutulmamalıdır.
Katılımcılar istediği zaman sistemden ayrılma hakkına sahiptir. Ancak, BES'ten erken ayrılınması durumunda sunulan avantajlardan tam anlamıyla yararlanılamaz. Yani, 10 yıldan az süreyle sistemde kalarak ayrılınırsa getirilerden %15 stopaj kesilir. 10 yıl süreyle sistemde kalmakla birlikte 56 yaşını doldurmadan sistemden ayrılınırsa ise %10 stopaj kesintisi yapılır.
Bireysel emeklilik sisteminde (BES) giriş tarihinden itibaren en az 10 yıl sistemde bulunulması ve 56 yaşının doldurmuş olması durumunda, emekli olmaya hak kazanılır. Birden fazla bireysel emeklilik sözleşmesi varsa emekliliğe hak kazanabilmek için bu sözleşmelerden en az birinden bu hakkın kazanılması yeterlidir. Emeklilik hakkının kazanılmasının yanında vefat ve maluliyet gibi durumlarda ise %5 stopaj kesintisi yapılır.
Bireysel emeklilik sistemindeki devlet katkıları hiçbir şekilde haciz ve rehine konu olamıyorken, haciz ve rehin sadece katılımcının Koruma Tavanı’nı aşan birikimleri için uygulanabilir. Ancak, bu tutara kadarki birikimlere haciz ve rehin uygulanamıyor.
Koruma Tavanı ise sistemde bulunulan ay sayısı ile o dönemde geçerli olan brüt asgari ücret tutarının çarpımıyla bulunuyor.
Bireysel Emeklilik Sistemi, katılımcının birikimlerini emeklilik yatırım fonlarında değerlendirebileceği uzun vadeli bir yatırım aracıdır. Bu birikim anlayışının sürdürülebilir bir şekilde uygulanması durumunda bireylere uzun vadeli tasarruf yapma fırsatı sağlar.
BES’in bir diğer avantajı ise emeklilik şirketi tarafından kurulan fonların profesyonel portföy yöneticileri tarafından kişinin tercihlerine uygun olarak yönetilebilmesidir.
Ayrıca, bazı bireyler Sosyal Güvenlik Kurumu’ndan emekli olma imkanına sahipken aşağıdaki nedenlerle Bireysel Emeklilik sistemine katılım sağlarlar.
Katılımcıların sisteme yapmış olduğu katkı payı ödemelerinin yüzde 30'una denk gelen bir miktar bireysel emeklilik hesabına devlet tarafından eklenir. Bir katılımcıya ödenen devlet katkısı o yıl ki toplam brüt asgari ücretin yüzde 30'unu geçemez. Ayrıca, yıl içinde ödenen toplam katkı payı bu miktarın altında kalan katılımcılar, yüzde 30 devlet katkısından maksimum yarar sağlamak için aradaki katkı payı farkını yıl sonuna kadar yatırabilir ve sistemden alabileceği desteği en üst seviyede tutabilir.
Sistemde en az 10 yıl kalındığında ve 56 yaş şartı doldurulduğunda Bireysel Emeklilik Sistemi’nden emekli olunabilir. Emekli olunduğunda bireysel emeklilik hesaplarındaki birikimlerin ve devlet katkısının bir kısmının ya da tamamının toplu olarak ödenmesinin talep edilebileceği gibi katılımcılar BES'te kalmayı da tercih edebilir. Böylelikle belirlenen geri ödeme planına göre emeklilikte ikinci bir gelir elde edilmiş olunur.
Katılımcıları tarafından özel bir emeklilik sistemi ve alternatif bir yatırım aracı olarak görülen BES, pek çok avantajı olduğu kadar bazı dezavantajlara da sahiptir.
BES’e girmeden bilinmesi gereken temel dezavantajlar şunlardır:
BES’e giriş yapan yapan katılımcılar, alternatif yatırım araçlarına yönelmeyi istemeleri ya da zorunlu ihtiyaçlardan dolayı sistemden çıkmayı talep etmeleri durumunda sistemden kolayca çıkabilirken, elde edilen haklardan da yüksek ölçüde vazgeçmek durumunda kalınır.
Buna göre, BES'e dahil olup 3 yıl içinde sistemde kalmadan çıkmak istenirse, devlet katkı payı alınmaz. 3. yılın sonunda devlet katkı payının %15'i, 6. yılın sonunda devlet katkı payının %35'i, 10. yılın sonunda ise devlet katkı payının %60'ı alınabilir. Ancak, emeklilik, vefat ve maluliyet hallerinde devlet katkısının tamamı alınabilir.
Devlet katkısına tam anlamıyla 56 yaşında hak kazanılır. Bu tarihten önce ayrılanlar devlet katkısının ancak bir kısmını alabilir. Yani devlet katkısının tamamının alınabilmesi için 56 yaşının doldurulması gerekir.
Yatırılan katkı payı üzerinden her bir yıl için (5 yıla kadar) brüt asgari ücretin en fazla %8,5'ine kadar yasal kesinti uygulanır. Bu oranın yüksek olması ise devlet katkısının avantajını düşürür. Ayrıca yönetim gider kesintisi olarak geçen bu kesintiler, 5 yıl sonra tutar azalsada devam eder.
Birikimler fon olarak değerlendirilirken diğer piyasa araçlarına göre düşük bir performans gösterebilir. Bu sebeple birikimlerin devlet katkısına rağmen enflasyona karşı değer kaybetme riski her zaman vardır. Burada emeklilik şirketleri katılımcılara kesin bir getiri sunmaz.