Kaldıraç Nedir? Kaldıraçlı İşlem Örnekleri

Finans terminolojisinde daha küçük bir tutarla, daha fazla yatırım yapmayı sağlayan mekanizmaya kaldıraç veya leverage adı verilir. Finansal işlemlerde sıkça rastlanan kaldıraç uygulaması bir yatırımın getirisini maksimize etmek amacıyla özkaynak yerine borçla finanse edilmesi anlamına gelir.

Yüksek risk iştahına sahip yatırımcıların kaldıraçlı işlemleri sonucunda, genellikle yüksek kazançlar ya da kayıplar ortaya çıkar.

Siz de kaldıraçlı işlem yapmak istiyorsanız “Finansal işlemlerde kaldıraç nedir?”, “Kaldıraç etkisi nedir?”, “Kaldıraçlı işlemlerde nelere dikkat edilmelidir?”, “Kaldıraç kullanarak hangi piyasalarda işlem yapılır?”, “Spot işlem ve kaldıraçlı işlem arasındaki fark nedir?”, “Kaldıraç kullanmanın avantajları ve riskleri nelerdir?”, “Teminat tamamlama çağrısı (margin call) nedir?” gibi soruların cevabı için yazımızı okumaya devam edebilirsiniz.

Finansal piyasalarda kaldıracın anlamı, ana sermayeye ek olarak ödünç alınan kaynaklarla yatırım yapmak olarak tanımlanır. Dolayısıyla finansal kaldıraç, yatırım yaparken belirli bir miktar borç alma eylemidir.

Yatırımcılar ve şirketler kaldıracı bir yatırım stratejisi olarak kullanmaktadır. Bir yatırımın beklenen getirisi, finansman maliyetinden (faiz ve diğer ücretler) daha büyük ise yatırım borçla finanse edilerek daha büyük risk alınır ve böylece yatırımın beklenen getirisi maksimize edilmiş olur.

Önemli finansal rasyolar arasında yer alan ve çeşitli şekillerde hesaplanan kaldıraç oranı bir şirketin varlıklarının nasıl finanse edildiğini ve borçlarını ödeme kabiliyetini gösterir.

Kaldıraç aynı zamanda yatırımcıların çeşitli finansal piyasalarda döviz, altın ve türev araçları gibi dayanak varlıklara yatırım yapmak amacıyla borçlanması anlamına da gelir.

Yatırımcıların küçük miktardaki yatırımlarının yanına borç alarak, yüksek hacimli işlemler gerçekleştirmesi kaldıraç etkisiyle açıklanır. Böylelikle yatırımcılar yüksek kazanç elde etme imkânı bulur. Ancak kaldıraçlı işlemlerde, spot piyasaya göre çok daha hızlı ve büyük miktarda zarar etme riski de vardır.

Kaldıraçlı işlemlerde öz sermayenin getirisiyle yatırımın toplam getirisi arasındaki fark kaldıraç etkisini gösterir. Bir yatırım stratejisi olarak kullanılan kaldıraç, yatırımcıya daha fazla risk alarak daha yüksek getiri elde etme fırsatı sağlar. Borçlanarak yatırım yapan yatırımcı daha yüksek oranda bir riske maruz kalırken aynı zamanda borçlanmadan yapacağı yatırıma kıyasla daha yüksek öz sermaye getirisi elde etme şansına sahip olur.

Ancak kaldıraç etkisi, yatırımın getirisini büyüttüğü gibi söz konusu yatırımdan doğabilecek kayıpları da aynı oranda artıran bir etkiye sahiptir. Karlı bir yatırım yapılmışsa kaldıraç etkisiyle karlılık oranı bir kaç misli yükselirken, yatırımdan zarar edilmesi durumunda kaldıraç etkisi zararın bir kaç kat artmasına neden olur.

Özetle, kaldıraç kullanılarak yaptığınız bir yatırımdan kar elde ederseniz kaldıraç etkisi ile anaparanızın getirisini maksimize edebilirsiniz. Ancak kaldıraç kullanarak aldığınız pozisyonun zarar etmesi halinde kaldıraç etkisi ile maruz kalacağınız zarar kaldıraç oranı kadar artacaktır.

Finans terminolojisinde iki tip kaldıraç vardır. Finansal kaldıraç ve operasyonel kaldıraç.

Şirketler, faiz ve benzeri finansman maliyetlerine katlanmak koşuluyla yatırımlarını borçla finanse ederek yüksek risk alıp getirilerini maksimize etmeyi seçebilirler. Şirketler bankalardan kredi alarak ya da tahvil gibi sabit getirili menkul kıymetler veya borçlanma araçları ihraç ederek, yatırımları için ek kaynak sağlamış ve finansal kaldıraç kullanmış olurlar. Finansal kaldıraç oranı ise şirketlerin finansal durumunu ve borçlarını çevirebilme becerilerini gösteren en önemli oranlardan biridir.

Finansal Kaldıraç Oranı = Toplam Varlıklar / Toplam Sermaye

Bir işletmenin sabit maliyetlerinin değişken maliyetlerine veya toplam maliyetine oranına operasyonel kaldıraç adı verilir. Operasyonel kaldıracı yüksek olan işletmelerde satış gelirlerindeki artış, net karın daha yüksek oranda artmasını sağlarken, satış gelirlerindeki azalma net karın daha büyük oranda azalmasına neden olur.

Operasyonel Kaldıraç = Sabit Maliyetler / Değişken Maliyetler

Kaldıraçlı işlemlerin, ödünç para kullanarak daha büyük hacimli işlemler yapmaya olanak tanıdığından bahsetmiştik. Ancak burada kaldıraç oranı ve marj sıklıklıkla karıştırılır.

Kaldıraç oranı, yatırımcının hesabının bulunduğu aracı kuruluşun yatırımcıya belirli büyüklükte pozisyon açabilmesi için sağladığı nakit kredinin yatırımcının hesabında bulunması gereken minimum teminat tutarına oranıdır.

Bir yatırımcının 10.000 dolarlık bir işleme girmek için 1.000 dolara ihtiyacı olduğu durumda, kaldıraç oranı, 10:1’dir. Kaldıraç oranının üst limiti hangi piyasada işlem yapılacağına göre değişiklik gösterir.

İşleme girebilmek için gereken 1.000 dolarlık ayırmak zorunda olduğunuz kısım ise marjı ifade eder. Marj, bir işlemi açmak için gereken sermaye miktarı olarak tanımlanır ve teminat tutarı olarak da bilinir.

Kaldıraç oranı 10:1 ise, yatırımcının teminat hesabında açılacak poziyon tutarının %10’u kadar bir paranın hesapta bulundurulması gereklidir. Buna göre yatrımcının 10.000 dolar tutarında bir pozisyon açabilmek için teminat hesabında sadece 1.000 dolar bulunması yeterlidir.

Kaldıraç oranı, potansiyel kârları oldukça yukarı çıkarabilirken, kayıpları da aynı oranda artırabilir. Bunun sonucunda teminatlarda hızlı bir erime gerçekleşebilir. Bu sebeple kaldıraçlı işlem yaparken, risk yönetimi stratejileri kullanılmalıdır.

Kaldıraç kullanarak işlem yapabileceğiniz piyasalardan bazıları şunlardır:

Forex piyasalarında, 80'den fazla döviz çiftiyle birlikte altın, petrol ve gümüş dahil olmak üzere 35'ten fazla emtiaya ve dünya çapında 80'den fazla endekse yatırım yapılabilir.

Vadeli işlem piyasalarında, BİST 30 hisseleri, BİST 30 endeksi ve emtialar da dahil olmak üzere çok çeşitli finansal ürünün vadeli işlem ve opsiyon sözleşmeleri alınıp satılabilir.

Kripto para piyasalarında ise, dünya genelindeki kripto varlıklar üzerinde kaldıraçlı işlem yapılabilir.

Kaldıraçlı işlem, dayanak varlık üzerinde daha fazla büyüklükte işlem yapabilmenizi sağlamak için, teminat olarak bilinen bir marj karşılığında yaptığınız ödeme sonucunda gerçekleşir.

Esasen bu işlemde tam değerin teminat kısmı yatırımcı tarafından yatırılırken, kalan kısım aracı kurum tarafından borç verilerek tamamlanır.

İşlemler için kullanılan kaldıraç oranı, farklı piyasalarda değişiklik gösterebilir. Forex piyasasında Türkiye’de mevzuat gereği kaldıraç oranı en fazla 10:1 olabilmektedir yani en fazla 10 katına kadar işlem yapılabilir. Kripto piyasalarında ise bu oran 125 katına kadar çıkabilir.

Kaldıraçlı işlemlerde, işlem değerinin yalnızca küçük bir yüzdesi peşin olarak ödense de toplam kar ve zarar, tüm pozisyon büyüklüğü üzerinden hesaplanır. Bu işlemlerde zararınız teminat tutarınızın üzerinde olmaz ancak teminat tutarınız bu sebeple hızlıca eriyebilir.

Türkiye’de, özellikle küçük yatırımcıların yüksek kaldıraç oranlarından kaynaklanan yüksek risklere maruz kalmalarını önlemek amacıyla III- 37.1.b sayılı “Yatırım Hizmetleri ve Faaliyetleri ile Yan Hizmetlere İlişkin Esaslar Hakkında Tebliğ’de Değişiklik Yapılmasına İlişkin Tebliğ ” ile teminat alt limiti ve azami kaldıraç oranına sınır getirilmiş ve sadece SPK ‘nın lisans verdiği yerli ve yabancı aracı kurumlara Foreks işlemeleri yapma yetkisi verilmiştir. SPK’nın lisans verdiği kaldıraçlı Foreks işlemleri yapma yetkisine sahip aracı kuruluşların listesine www.spk.gov.tr adresinden erişebilirsiniz.

Tebliğe göre minimum teminat tutarı 50.000 TL’ye çıkarılmış ve azami kaldıraç oranı da 10:1’e indirilmiştir. Buna göre 50.000 TL minimum teminat ve azami 10:1 kaldıraç kullanan bir yatırımcı Foreks teminat hesabına yatıracağı 50.000 TL karşılığında Foreks hesabının bulunduğu Foreks aracı kurumumdan 450.000 TL kredi kullanarak 500.000 TL tutarından bir pozisyon açabilir.

Başlangıç teminatının gerekliliğinin yanı sıra foreks piyasasında yatırımcılar, "sürdürme marjı" olarak bilinen bir marj eşiğini de korumalıdır.

Kaldıraç oranı aşağıdaki formüle göre hesaplanabilir:

Kaldıraç Oranı = Pozisyon büyüklüğü / Teminat Tutarı

Forex piyasalarına benzer şekilde kullanılabilecek kaldıraç oranı piyasa fiyatı ve başlangıç teminatı ile ortaya çıksa da, forex piyasasından temel farkı, teminatların Borsa İstanbul span parametreleri başlığı altında belirli dönemlerde her kontrat için hesaplanarak açıklanmasıdır.

Forex piyasasından farklı olarak VİOP’ta kontrat fiyatına ve borsanın belirlediği teminat miktarına göre değişkenlik gösterebilen kaldıraç oranları, 20 katına kadar yükselebilmektedir. Bu da yatırımcıların kaldıraçlı VİOP işlemlerinde sermayelerinin 20 katına kadar yatırım yapabilecekleri anlamına gelir.

Ayrıca VİOP kaldıraç işlemini yatırımcılar, taşıdıkları spot hisse senedi yatırımlarını hedge etmek için de kullanabilir. Örneğin, portföyünde hisse senedi taşıyan bir yatırımcı, gelecekte fiyatların düşmesinden endişe ediyor ve kendini bu riske karşılık korumak istiyorsa, bu durumda şirket hisselerini satmadan VİOP sözleşmelerinde satış pozisyonu alabilir.

VİOP'ta kaldıraç oranı da forex piyasalarına benzer şekilde hesaplanır:

VİOP Kaldıraç Oranı = Pozisyon büyüklüğü / Teminat Tutarı

Kripto piyasasında alım satım yaparken öncelikle kullanıcıların marjin hesaplarına teminat yatırmaları gerektiğini bilmeniz gerekir.

Örneğin, bir yatırımcı Ethereum'da (ETH) 1.000 dolarlık işlem yapmak istiyorsa ancak yalnızca 100 doları varsa bu durumda, 10x kaldıraç kullanır. 10:1 oranının marjin gereksinimi, 1.000 doların %10'u yani 100 dolar olacaktır. Böylece, yatırımcı başlamak için 100 dolarını teminat olarak yatırdıktan sonra işleme başlayabilir.

Ancak, piyasa fiyatı pozisyon aleyhine hareket eder ve marjı eşiğin altına yaklaşırsa, yatırımcı likidasyonu önlemek için hesabına daha fazla kaynak eklemelidir. Aksi durumda, "likidasyon" yaşanır. Likiditasyon borsanın yatırımcının teminatına el koyması anlamına gelir.

Diğer piyasalardan farklı olarak kripto para borsasında kaldıraç sistemi genellikle 100 katına kadar işlem yapma imkanı tanır. Bazı satış platformlarında ise bir değerin 125 katına kadar işlem yapmak mümkündür.

Kaldıraçlı işlemlerde, teminat tamamlama çağrısı alma olasılığını azaltmak ve riskleri yönetebilmek amacıyla şunlara dikkat edilmelidir:

Bir kaldıraçlı işlem yapılmadan önce, pozisyonunuzla ilgili tüm risklerin farkında olun.

İyi çeşitlendirilmiş bir portföy oluşturun.

Açık pozisyonlarınızı, öz sermayenizi ve teminat kredinizi düzenli olarak izleyin.

Volatilitesi yüksek varlıklarda kaldıraçlı işlemler yapmaktan kaçının.

Kaldıraç oranınızı yönetilebilir seviyelerde tutmaya çalışın.

Bir teminat tamamlama çağrısı alırsanız bunu göz ardı etmeyin.

Hesapta yedek olarak ayrılmış yeterli miktarda nakit ya da menkul kıymet bulundurun.

Kayıpları sınırlandırmak için zararı durdur emirleri kullanın.

Hisse senedi alım satımı gibi spot ürünlerde, pozisyonunuzun tüm değerini önceden ödemeniz gerekir. Örneğin, hisse fiyatı 100 lira olan bir şirketin 10 hissesini satın almak istediğinizde spot piyasada böyle bir işlem açmak için, bu değerin tamamını yani 1.000 lirayı peşin olarak ödemeniz gerekir.

Kaldıraçlı işlem piyasasında ise 100 lira teminatla, 10:1 kaldıraç kullanarak 1000 liralık işlem yapabilirsiniz. Bu, spot piyasada daha fazla başlangıç sermayesi ihtiyacı olduğu anlamına gelir.

Bu da yatırımcıların spot piyasalarda, sınırlı sermayeleriyle işlem yaparken daha az esnekliğe sahip olmasına yol açar.

Foreks piyasasında kaldıraçlı olarak yapılan altın alım satım işlemleri ons altın fiyatı üzerinden hesaplanır. Altın işlemlerinde 1 lot 100 ons altına karşılık gelir.

Altının ons fiyatının 1.400 ABD doları olduğunu ve altının fiyatının yükselmesinin beklediğiniz için 10:1 kaldıraç oranı kullanılarak 1 lot altın alış (uzun) pozisyonu açtığınızı varsayalım.

Altının fiyatı 1.420’ye yükselirse açtığınız pozisyonun büyüklüğü 142.000 ABD dolarına yükselir. İlk yatırım tutarıyla arada oluşan fark kar hanenize yazılır.

Toplam kar = 142.000 – 140.000 = 2.000 ABD doları

Altın fyatındaki 20 dolarlık artış 1 lot altında 2.000 dolar kar sağlar. 10:1 kaldıraç oranının sağladığı kaldıraç etkisiyle 1 lotluk yatırımdan elde edilen toplam kar:

Kaldıraçlı işlem karı: 20 x 100 = 2.000 ABD doları

Aynı işlem kaldıraç kullanılmadan yapılsaydı 14.000 TL lik teminatla sadece 10 ons altın satın alınabileceği için elde edilecek kar:

Kaldıraçsız işlem karı = 14.000 / 1.400 x 20 = 200 ABD doları olacaktı.

Altının fiyatının 1.380 ABD dolarına düşmesi durumuda açtığınız pozisyonun büyüklüğü 138.000 ABD dolarına düşer. İlk yatırım tutarıyla arada oluşan fark zarar hanenize yazılır.

Toplam zarar = 138.000 – 140.000 = 2.000 ABD doları

Bu durumda altın fyatındaki 20 dolarlık düşüş 1 lot altında 2.000 dolarlık kayba neden olur. 10:1 kaldıraç oranının sağladığı kaldıraç etkisiyle 1 lotluk yatırımın neden olduğu zarar:

Kaldıraçlı işlem zararı: 20 X 100 = 2.000 ABD doları

Yüksek kazanç sağlaması: Geleneksel bir işlemde elde ettiğiniz kârın aynısını elde etmek için işleminizin değerinin yalnızca bir kısmını yatırmanız yeterlidir. Kârlar pozisyonunuzun tam değeri kullanılarak hesaplandığından başarılı işlemlerde getirileriniz katlanabilir.

Yatırım çeşitliliği sağlaması: Kaldıraç kullanmak, diğer yatırımlara aktarılabilecek sermayeyi serbest bırakması açısından yatırımcılara avantaj sağlayabilir.

Çift taraflı işlem yapma imkanı vermesi: Piyasa hareketleri üzerinde çift taraflı işlem yapmak için kaldıraçlı işlem yapmak, yükselen piyasaların yanı sıra düşen piyasalardan da faydalanmanıza olanak tanır. Buna açığa satış yapmak denir. Spot piyasalarda yatırımcılar yalnızca yükselen piyasalarda kar elde edebilir.

24 saat işlem yapılması: İşlem saatleri piyasadan piyasaya değişmekle birlikte, forex piyasalarında, haftanın beş günü günün her saatinde işlem yapılabilir, kripto para piyasalarında ise haftanın yedi günü işlem yapma fırsatına sahip olunur.

Kayıpların artması: Kaldıraç, kârların yanı sıra kayıpları da büyütür.

Borçlanma ücretinin olması: Kaldıraç kullanırken, borç para alırsınız. Pozisyonunuzu açık tutmak istiyorsanız, bunun maliyetlerini karşılamak için aracı kurumunuza fonlama ücreti vermeniz gerekir.

Hissedar ayrıcalıklarının olmaması: Kaldıraçla alım satım yaparken, varlığın mülkiyetine sahip olma avantajından vazgeçersiniz. Böylelikle temettü gibi imkanlardan faydalanamazsınız.

Teminat tamamlama çağrısının olması: Pozisyonunuz aleyhinize hareket ederse, aracı kurumunuz işleminizi açık tutmak için ek kaynak koymanızı isteyebilir. Bu, teminat tamamlama çağrısı olarak bilinir ve toplam riskinizi azaltmak için ya sermaye eklemeniz ya da pozisyondan çıkmanız gerekir.

Teminat tamamlama çağrısı, bir aracı kurumdan yatırımcıya gönderilen ve yatırımcının teminat hesabına daha fazla para yatırmasını talep eden bir emirdir.

Toplam teminatı, sürdürme teminatı tutarının altına düşen veya başlangıç teminatında eksilme olan hesaplar için ilgili yatırımcılara teminat tamamlama çağrısı yapılır.

Bir teminat tamamlama çağrısı alındığında yatırımcı, hesaba ek kaynak girişi yapabilir, menkul kıymet yatırabilir ya da hesabında tuttuğu varlıkların bir kısmını satmayı seçebilir.

Vadeli işlem piyasasında yatırımcılar teminat tamamlama çağrısı yükümlülüklerini, T+1 günü en geç saat 15:00’a kadar yerine getirmek zorundadır.

Kaldıraçlı işlem yaparken, teminat tamamlama çağrısı almamak için bu iki terimi anlamanız gerekir:

Başlangıç teminatı, bir pozisyon açmak için başlangıçta ayırmanız gereken kaynak miktarını belirtir. Gereken minimum başlangıç marjı, işlem yaptığınız varlığa göre değişiklik gösterir.

Sürdürme teminatı, işleminizi açtıktan sonra, pozisyonu sürdürebilmek için hesabınızda tutmanız gereken kaynak miktarını belirtir. Gereken minimum sürdürme marjı, işlem yaptığınız varlığa göre değişiklik gösterir.

Teminat tamamlama çağrısı, hesabınıza belirtilen süre içinde yeni kaynak eklemenizi gerektirir. Bir teminat tamamlama çağrısı alındığında, herhangi bir gecikme olmaksızın karşılanmalıdır.

Teminat tamamlama çağrısını karşılayamazsanız aracı kurumunuz, hesabı gerekli değere getirmek için açık pozisyonlarınızı kapatabilir.

Aracı kurumunuz bunu sizin onayınız olmadan yapabilir ve hangi pozisyonların tasfiye edileceğini seçebilir. Buna ek olarak, aracı kurumunuz işlemler için sizden bir komisyon ve ilk etapta size ödünç verilen para için ödenmesi gereken bir faiz de talep edebilir.

Zorunlu satışlar ise, genellikle aracı kurumlar tarafından uyarılar yapıldıktan sonra yatırımcıların gerekli sürelerde talepleri karşılayamaması durumunda gerçekleşir. Hesap sahibinin teminat gerekliliklerini karşılamamayı tercih etmesi ya da karşılayamaması halinde aracı kurum yetkilisi, mevcut pozisyonları satma hakkına sahiptir. Bu tür bir zorunlu tasfiyeyi önlemek için, bir teminat tamamlama çağrısı alındığından, teminat eksikliğini derhal gidermek en iyi yoldur.

Yatırımcıların yüksek düzeyde teminat borcunun olması, Borsa İstanbul gibi derinliği düşük piyasalarda oldukça önemlidir. Yatırımcıların vadeli işlem piyasasında kaldıraçlı işlemlere yönelerek teminat tamamlama çağrısı alması durumunda, piyasa üzerindeki volatilite de artar.

Özellikle piyasadaki sert düşüşler sırasında yatırımcılar, teminat tamamlama çağrılarını karşılamak için hisse senedi satmak zorunda kalabilirler. Bu satışlar, hisse senedi fiyatlarını daha fazla düşürerek, daha derin satışların olmasına yol açabilir. Bu sebeple kaldıraçlı işlem yapan ya da yapmayan tüm yatırımcılar, piyasaların genel yönü hakkında fikir elde etmek için, Takasbank üzerinden teminat tamamlama çağrısı raporlarını takip etmelidir.