VİOP nedir? VİOP'ta işlem nasıl yapılır?
Finansal piyasalarda yatırım yapmak, yatırımcılar için sunulan çok sayıda türev aracının ortaya çıkmasıyla daha da karmaşık hale gelmiştir.
Birçok yatırımcının, yatırımlarını alternatif piyasalarda güvence altına almayı ya da alternatif piyasalardan ek kazanç sağlamayı amaçlaması, yatırımcıların farklı piyasalara olan merakını da artırmıştır. Bu sebeple, Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasası'na ve bu piyasanın işleyişine olan ilgi de giderek artmıştır.
Bu piyasada yatırım yapmadan önce genel işleyişe hakim olmak ve sıkça sorulan “VİOP nedir?”, “Vadeli işlem sözleşme çeşitleri nelerdir?”, “Vadeli işlem ve opsiyon sözleşmeleri arasındaki farklar nelerdir?”, “VİOP emir türleri nelerdir?”, "VİOP’ta işlem gören ürünler nelerdir?", "VİOP'ta işlem nasıl yapılır?", “Yatırımcılar neden VİOP’ta işlem yapmak ister?”, “VİOP’un avantaj ve dezavantajları nelerdir?”, “VİOP’ta risklerden korunmak için yapılması gerekenler nelerdir?” gibi soruların cevabını öğrenmek için yazımızı okumaya devam edebilirsiniz.
Türkiye’de ilk organize türev piyasası 1997 yılında İstanbul Altın Borsası bünyesinde kurulmuş olsa da, uygulamada işleyen ilk organize türev piyasa 2005 yılında faaliyete geçen Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası (VOB) olmuştur. 2012 yılında ise İMKB Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasası (VİOP) faaliyete geçmiştir ve bu iki piyasa 5 Ağustos 2013 tarihinde birleştirilerek, Türkiye’deki tüm vadeli işlem ve opsiyon sözleşmeleri Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasası (VİOP) çatısı altında, tek bir platformda işlem görmeye başlamıştır.
Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasası, Borsa İstanbul bünyesinde sermaye piyasası araçları üzerine düzenlenmiş olan vadeli işlem ve opsiyon sözleşmeleriyle diğer türev ürünlerinin tamamının elektronik ortamda alınıp satılabildiği kaldıraçlı bir piyasadır.
Türev ürünleri ise, vadeli işlem piyasasında işlem gören dayanak varlıklardan türetilen ve değeri dayanak varlıklara bağlı olan ürünlerdir.
Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasası'nda yatırımcılar, belirli bir fiyata belirli bir türev ürününü kolaylıkla alıp satabilir. Bu sebeple, bir vadeli işlem sözleşmesinin sözleşme sonundaki tarihine kadar beklenilmesine gerek yoktur.
Vade sonu olarak tanımlanan sözleşmenin sonundaki tarih, bir sözleşmeyle işlem yapılabilen son gündür. Vade sonunda açık kalan pozisyonlar önceden tanımlanmış olan teslimat yöntemiyle borsa tarafından kapatılır. Eğer vade sonu beklenirse borsa, vade sonu uzlaşma fiyatı üzerinden işlemi sonlandırır.
Ayrıca, bu piyasalarda yatırımcılar daha az sermayeyle daha büyük hacimli işlemler yapma imkânına sahip olur. Kaldıraç oranı kullanılan bu piyasalarda yatırımcıların kârlılığı artabileceği gibi kazançları da hızlı bir şekilde eriyebilir.
Dar anlamda vadeli işlem sözleşmeleri genel olarak Futures (ileri tarihli) sözleşmelerle tanımlanırken, geniş kapsamda vadeli işlem sözleşmeleri opsiyon, forward ve swap sözleşmelerini de içerir.
Forward sözleşmeleri vadeli işlem sözleşmelerine benzer olmasına rağmen bu sözleşmeler tezgah üstü piyasalarda (OTC) işlem görür. Yani genellikle iki taraf arasında yapılan özel sözleşmelerdir.
Organize borsalarda düzenlenmemesi fiyat, miktar ve vade gibi standartlarının olmaması anlamına gelir. Bu standartların olmaması denkleme daha fazla risk katmakla birlikte, bu da potansiyel olarak kârlılığı artırabilir.
Opsiyon sözleşmeleri, yatırımcıların belirli bir fiyattan bir dayanak varlığı alma veya satma hakkına (ancak yükümlülüğüne değil) sahip olduğu sözleşmelerdir. Bu işlem, sözleşmenin geçerli olması koşuluyla herhangi bir zamanda gerçekleşebilir.
Bu sebeple opsiyon sözleşmeleri, futures ve forward sözleşmelerinin bağlayıcı olmayan versiyonu olarak bilinir.
Opsiyonlar, Amerikan veya Avrupa tipi olabilir. Bu farklılık opsiyonların ne zaman yürürlülüğe konulacağını belirler.
Avrupa tipi opsiyonlar: Satın alan kişinin, sözleşmeyi süresinin dolduğu gün yürürlüğe koymasına ya da kullanmamasına olanak tanır.
Amerikan tipi opsiyonlar: Vade bitimine kadar herhangi bir tarihte yürürlüğe konulabilir. Benzer şekilde bağlayıcılığı yoktur ve bu sebeple kullanılmayadabilir.
Opsiyonlar borsalarda veya tezgah üstü piyasalarda (OTC) işlem görebilir. Forwardlar gibi tezgah üstü piyasalarda düzenlenen opsiyon sözleşmeleri, daha fazla özelleştirmeyle daha fazla riskin ortaya çıkmasına sebep olur.
Swap sözleşmeleri, iki tarafın maliyetlerini azaltmak ya da kâr elde etmek amacıyla yaptıkları sözleşmeler olarak tanımlanır. Bu genellikle faiz oranları, para birimleri, emtialar ve kredi temerrütleri ile gerçekleşir. Kredi temerrüt swapları özellikle 2008 konut piyasası çöküşünde aşırı kaldıraçlı işlemlerin büyük bir zincirleme reaksiyona yol açması sebebiyle piyasalarda ün kazanmıştır.
Swapların tam olarak nasıl işlediği, takas edilen finansal varlığa bağlıdır. Örneğin, bir şirketin değişken faizli bir krediyi sabit faizli bir krediyle değiştirmek üzere başka bir şirketle sözleşme yaptığını varsayalım. Değişken faizli kredisinden vazgeçecek olan şirket, faizlerin katlanarak artması riskinden kendini korumayı amaçlar. Burada sabit faizli krediyi sunan şirket ise, faiz oranlarının şu anda bulunduğu noktadan daha aşağı ineceğini düşünür. Faizler şirketin beklentilerine göre aşağı inerse, şirket bu durumdan kâr elde etmiş olur.
Swaplar ayrıca, yüksek karşı taraf riski taşır ve genellikle bireysel yatırımcılardan ziyade finansal kurumlar ve şirketler tarafından tezgah üstü piyasalarda kullanılır.
Bireysel yatırımcılar, yukarıda bahsedilen türev türlerinden vadeli işlem ve opsiyonlar sözleşmeleriyle daha çok ilgilenirler.
Vadeli işlem ve opsiyon sözleşmeleri, genel olarak borsalarda hisse senedi alıp satmak gibi kolay işlem gördüklerinden, yatırımcıların getiri elde edebilmesi veya sahip oldukları mevcut yatırımlara karşı bir koruma görevi görebilmesi sebebiyle yatırımcıların daha çok ilgisini çeker.
Hem vadeli işlemler hem de opsiyonlar, herhangi bir yatırımcının bir ürünü belirli bir fiyattan belirli bir tarihe kadar satın almasına olanak tanır.
Her iki sözleşme türü de değerlerini hisse senetleri, emtialar, borsa yatırım fonları (ETF'ler), hisse senedi piyasası endeksleri gibi dayanak varlıklardan alarak, gelecekte gerçekleşecek bir ticareti temsil etse de, bu iki sözleşme türü belirgin şekilde birbirlerinden farklıdır.
İşte ikisi arasındaki bazı temel farklar:
Hak ve yükümlülük: Vadeli işlemler, belirtilen tarihte kapatılması gereken bir taahhüdü temsil ederken, opsiyonlar ise alıcıya sözleşmeyi uygulama hakkı verirken herhangi bir yükümlülük vermez.
İşlem tarihi: Vadeli işlem sahibi, menkul kıymeti kararlaştırılan tarihte takas etmelidir. Opsiyonlar ise, farklılıklar olsa da bazı opsiyonları (Amerikan tipi opsiyonlar) son kullanma tarihine kadar istediğiniz zaman kullanma imkanı tanır.
Peşin ödemeler: Vadeli işlem sözleşmesine girerken herhangi bir ön maliyet yoktur. Vadeli işlem sözleşmelerinde sadece teminat bedelini yatırmanız gerekir. Opsiyon satın almak için ise, bir prim ödemeniz gereklidir.
Risk: Vadeli işlem sözleşmelerinde, işlem değerinin belirli bir yüzdesi olan teminat bedeli yatırılır ve portföyün kaldıraç oranıyla birlikte kazançlar ve kayıplar artar.
Örneğin, vadeli işlemler piyasasında %20 marjla (yani bu örnekte 20.000 lira) 100.000 lira değerinde hisse senedi alındığını varsayalım. Bu sözleşmeyi gerçekleştirmek için aracı kuruma 20.000 lira verilmesi gerekir. Hisse senedi %10 yükselirse, sadece 20.000 lira koyarken 10.000 lira kâr elde edilmiş olunur. Burada kâr marjı, hisse senedini spot piyasadan satın alınmış olsaydı %10 seviyesinde olacakken, vadeli işlem piyasasında %50 seviyesinde gerçekleşir. Diğer taraftan aynı durum zararlar için de geçerli olacaktır.
Opsiyonlarda ise, fiyatların pozisyonun tersine hareket ettiği bir durumda opsiyonların kullanımından vazgeçilebilir. Dolayısıyla opsiyonlar, teorik olarak kayıp riskini azaltır.
VİOP, fiyatların yükselişine ve düşüşüne yatırım yapma imkânı veren çift yönlü bir piyasadır. Bu sebeple yatırımcılara fiyatlar üzerinde uzun ve kısa pozisyon açma imkanı tanır.
Bir yatırımcı dayanak varlığın yükselişe geçme ihtimalini satın almış ve varlığın fiyatının artacağına inanmışsa long pozisyon açar. Long pozisyonuna sahip bir yatırımcı, ABC hisse senedini elinde tutarken, hisse senedinin fiyatı mevcut fiyatın üzerine çıkarsa yatırımcı kâra geçer.
Bir yatırımcı dayanak varlığın düşüşe geçme ihtimalini satın almış ve varlığın fiyatının düşeceğine inanmışsa short pozisyon açar. Short pozisyonuna sahip bir yatırımcı, ABC hisse senedini elinde tutarken, hisse senedinin fiyatı mevcut fiyatın altına inerse yatırımcı kâra geçer.
Yatırımcılar long ve short emirleri alım ve satım opsiyonları üzerinde de kullanabilir.
Alım opsiyonu, dayanak varlığın belirli bir tarih üzerinde, anlaşılan bir fiyattan alınması hakkını verir.
Satım opsiyonu, dayanak varlığın belirli bir tarih üzerinde, anlaşılan bir fiyattan satılması hakkını verir.
Her iki durumda da işlem her zaman isteğe bağlıdır. Fiyatlar uygun değilse, yatırımcılar alım veya satım opsiyonunu kullanmamayı seçebilir.
VİOP’ta işlem gören ürünler, Borsa İstanbul piyasasında işlem gören finansal enstrümanlar ve diğer türev ürünleridir. Bu sebeple, Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasaları’nda başlıca para birimleri, emtialar, hisseler, endeksler, tahviller ve faiz oranları üzerinde yatırımcıların pozisyon alarak işlem yapmalarına olanak tanınır.
Öncelikle, SPK’nın VİOP işlemleri için yetki verdiği aracı kurumlar incelenerek bir aracı kurum seçilmesi gerekir. VİOP’ta emirlerin iletilmesinin elektronik bir sistem aracılığıyla gerçekleşmesi sebebiyle emirler, bu aracı kurumlar tarafından borsaya iletilir. Bununla birlikte aracı kurumların sunduğu platformlar aracılığıyla da yatırımcılar emirlerini iletme olanağına sahip olur.
Aracı kurumdan hesap açılış işlemleri gerçekleştirildikten sonra SPK’nın zorunlu kıldığı risk bildirim formunun imzalanması gerekir.
Hesap açılış işlemi ve zorunlu çerçeve sözleşmelerinin tamamlanmasının ardından yatırım yapılacak tutarın hesaba aktarılmasıyla işleme başlanabilir. Ancak burada hangi dayanak varlığın alınıp satılacağıyla ilgili ayrıntılı bir araştırma yapılması gerekir.
Piyasadaki gelişmeler takip edilerek hangi ürüne yatırım yapılacağına karar verildikten sonra ise emir aracı kurum vasıtasıyla iletilir.
Verilen emrin eksiksiz olması için ayrıca; kaç adet sözleşmeyle işleme girilmek istendiği, işleme girilmek istenen sözleşme türünün ne olması istendiği, sözleşmenin alınmak ya da satılmak istenen hedef fiyatının ne olması istendiği net olarak belirtilmelidir. Ayrıca, iletilecek emrin türü, yöntemi ve süresi de ayrıntılı olarak belirtilmelidir.
Yatırımcılar spot piyasada işlem yaparak belirli bir dayanak varlığı doğrudan alabilecekleri gibi, VİOP’ta türev ürünlerini de satın alarak yatırım yapabilir.
Ancak Vadeli Işlem ve Opsiyon Piyasası, borsanın nüanslarını daha ayrıntılı olarak anlamayı ve piyasaya daha fazla hakim olmayı gerektirir. Bu nedenle çoğu yatırımcı, yatırımlarını hedge etmek istediğinde ya da spekülasyon yaparak yüksek kâr elde etmek istediğinde VİOP'ta işlem yapar.
Ana motivasyonları gelecekteki fiyat dalgalanmalarına karşı koruma sağlamaktır. Çoğu yatırımcı, fiyatların çok hızlı dalgalanabildiği yatırımlarını, vadeli işlem ve opsiyon sözleşmeleriyle bu dalgalanmalardan korumaya çalışır.
Riskten korunmayı amaçlayan yatırımcılar ayrıca volatilitenin yüksek olduğu bir piyasada yatırımlarını koruyarak dayanak varlığın getirisini garanti altına almaya çalışırlar. Ancak, dayanak varlığın tersine işlem yapıldığı bir durumda, dayanak varlık üzerinden elde edilen kârın bir kısımının da kaybedilebileceği unutulmamalıdır.
Spekülasyon, piyasa koşulları dikkate alınarak bir varlığın gelecekteki fiyatı için risk alıp yatırım yapma işlemidir. Türev ürünlerine yatırım, sabit bir fiyattan işlem yapmayı kabul ettiğiniz güçlü bir spekülasyon unsuruna da sahiptir. Yatırımlarını güvence altına almaya çalışanların aksine, spekülasyon yapmayı amaçlayanlar genellikle uzun vadeli fiyat hareketleri üzerine yatırım yaparlar.
Piyasayı ve fiyatlamaları etkileyecek muhtemel haberler incelenerek, dayanak varlığın gelecekteki fiyatı üzerinde bir tahminde bulunmaya çalışan bir spekülatör, tipik olarak kısa vadede düşük bir fiyattan alım yapmaya çalışırken uzun vadede daha yüksek getiri elde etmeyi hedefler.
Vadeli işlem sözleşmelerinin avantajları
Vadeli işlemlerin temel avantajı, yatırımcılara mevcut portföylerini çeşitlendirme fırsatı sunmasıdır.
Vadeli işlem sözleşmeleri ayrıca yatırımcılara dayanak varlığı gerçekten satın almadan kâr elde etme imkanı verir. Yatırımcılar spot piyasadaki varlıklara daha az miktarla yatırım yaparak kaldıraç sisteminin etkisiyle daha yüksek miktarlarda kâr elde edebilirler.
VİOP'ta sözleşmenin kontrat fiyatına ve borsanın belirlediği teminat miktarına göre değişebilen kaldıraç oranları, 1'e 20 oranına kadar yükselebilmektedir. Yani yatırımcılar, VİOP işlemlerinde sermayelerinin 20 katına kadar yatırım yapabilirler.
Vadeli işlemler, likit bir yatırım olmaları nedeniyle de yatırımcılar için caziptir. Spot piyasadaki seans saatlerine göre VİOP’ta seans saatleri, 09:30 ile 18:15 arasında işlem görür. Ancak, bazı enstrümanlarda saat 19:00 ile 23:00 arasında uygulanan akşam seansı sayesinde de yatırımcılar günün büyük bir çoğunluğunda alım satım gerçekleştirebilir.
Vadeli işlemlerin dezavantajları
Vadeli işlemlerle ilgili en büyük risk, en büyük avantajlarından birisine paraleldir. Akşam seansında işlem gören türev ürünleri küresel olaylara karşı oldukça hassastır. Bu sebeple vadeli işlem yapan yatırımcılar, vadeli işlem sözleşmelerini satın alırken, hızlı hareket eden piyasalara hazırlıklı olmalıdır. Aksi takdirde öngörülemeyen kayıplarla karşı karşıya kalınabilir.
Vadeli işlem sözleşmeleriyle ilişkili bir diğer risk ise kaldıraçla ilgilidir. Eğer piyasa yatırımcının tahmininin aksine hareket ederse, yatırımcı teminatının tamamını kaybedebilir. Bunun olmasını önlemek için, genellikle alıcıların yatırımlarını sürdürme marjıyla desteklemeleri tavsiye edilir.
Opsiyonların avantajları
Opsiyonların en büyük avantajı adından da anlaşılacağı gibi, yatırımcılara sözleşmelerden vazgeçme imkanı tanımasıdır. Yatırımcılar opsiyon sözleşmelerini satın almak için bir prim öderken, hisse fiyatlarının beklendiği gibi yükselmemesi veya düşmemesi durumunda toplam kayıp en aza inmiş olur.
Opsiyonların bir diğer avantajı da düşen hisse senedi fiyatlarına karşı riskten korunma imkanı sunmasıdır. Örneğin, portföyde yatırım yapılan bir dayanak varlığa karşı bir opsiyon satın alınması durumunda, sahip olunan hisselerin değerinin düşmesi durumunda toplam kayıplar potansiyel olarak en aza indirilir. Bu strateji her ne kadar garanti olmasa da, yatırımcıların opsiyon satın almaları için yaygın bir nedendir.
Opsiyonların dezavantajları
Her yatırım türünde olduğu gibi, opsiyon satın alma sürecinde de bazı riskler vardır. Yatırımcıların opsiyon satın alırken yaptığı en yaygın hatalardan biri, doğru araştırma yapmadan karmaşık bir yatırım stratejisi uygulamaktır. Opsiyonlar ve opsiyon alım satım stratejileri, borsa hakkında ayrıntılı bilgi ve deneyim gerektirir.
Opsiyonlarla ilgili yaygın bir yanlış kanı da, yatırımcıların satış yapmak için son kullanma tarihinden hemen öncesine kadar beklemeleri gerektiğidir. Bazı yatırımcılar sözleşmenin sona ermesini bekleyerek, hisse senedi fiyatları dalgalanmaya devam ettikçe potansiyel kârlarını kaybetme riskiyle karşı karşıya kalırlar. Bu durum yatırımcıların toplam karlarını maksimize etmelerini engelleyebilir ve hatta bazı durumlarda kayıplara yol açabilir.
Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasası, piyasa hareketlerini anlamanızı ve gelecekte oluşabilecek fiyat hareketleri üzerinde tahminde bulunmanızı gerektirir. Bu sebeple pek çok riski de barındıran bu piyasada yatırımcıların risklerden korunması için bazı faktörlere dikkat etmesi gerekir.
Vadeli işlem ve opsiyon sözleşmeleri büyük ölçüde kaldıraçlıdır ve vadeli işlemler genellikle opsiyonlardan daha zor satılır. Bu sebeple alım satımda kullanılacak kaldıraç oranına dikkat edilmelidir.
Başka bir deyişle, kâr etme olasılığınız teorik olarak zarar etme olasılığınız kadar yüksektir. Opsiyonlar daha güvenli bir seçenek gibi görünse de, opsiyonlarda da net bir zarar etme olasılığı oldukça yüksektir.
Risk iştahı, hedeflere ulaşmak için alınmak istenen risk miktarıdır. Türev ürünlerde işlem yaparken, temel motivasyon riski azaltmaktır. Uygulamada, bir yatırımcı her zaman sağlıklı kazançlar sunacak bir fiyat üzerinden işlem yapmaya çalışacaktır. Bu sebeple herhangi bir sözleşmede bir fiyatı kabul ederken, almaya istekli olunacak riskin de hesaplanması gerekir.
Tecrübeli yatırımcılar için, ticaretlerini kontrol etmek için sıklıkla kullanılan araçlardan biri, zararı durdur veya kâr al seviyeleri belirlemektir. Zararı durdur, üstlenilebilecek maksimum zarar miktarıdır; kâr al ise razı olacağınız maksimum kârdır. Kârı sınırlamak mantıklı görünmese de bir kâr alma noktasının olması, hisse senedinin düşmeden önce kârlarınızı realize etmenize olanak tanır. Bunlar, bir yatırımcı için dikkat edilmesi gereken önemli noktalardır.
Bir vadeli işlem ve opsiyon yatırımında pozisyonunuz, kâr sağlıyor gibi görünse de, bu marjların piyasanın hareketine tabi olduğu unutulmamalıdır. Dalgalı bir piyasada, işleminizin terse dönerek büyük bir zarar yaşanabileceği ve hızlı bir şekilde mevcut marjın kaybedilebileceği ihtimali her zaman dikkate alınmalıdır.